PIŠE: Mladen STOJOVIĆ

Ljetnji dvorac Kralja Nikole najstarija je, a po mnogima i dalje najljepša građevina u gradskom jezgru Bara. Palata u kojoj je duže od pet decenija smješten Zavičajni muzej najvećeg crnogorskog primorskog grada, sazidana je 1883. godine na ruševinama nekadašnjeg Selim – begovog saraja koji je dignut u vazduh tokom opsade Bara 1877.

Ako je vjerovati izvorima Gavra Vukovića, koji je krajem 19. vijeka bio ministar spoljnjih djela Knjaževine Crne Gore, za rušenje palate Selim-bega Mustafagića, posljednjeg turskog gospodara Bara, bio je odgovoran niko drugi do poslednji monarh Crne Gore, u to vrijeme sa titulom Knjaza Nikola I Petrović. Preciznije, čuveni Vojvoda pop Ilija Plamenac koji je od Knjaza dobio komandu da, u strogoj konspiraciji, “posoli” palatu barutom.

Razlog dizanja palate turskog bega, međutim, nije bio nikakav patriotski diverzantski podvig čuvenog crmničkog junaka, niti ingeniozni strateški plan crnogorskog vladara tokom oslobađanja Bara. Jer, centar grada i u njemu sva turska činovnička i vojna uprava koju su Crnogorci pokušavali da istjeraju nalazio se u bedemima srednjevjekovne tvrđave uvučene pet kilometara od obale u brdima. Dok je Selim begov saraj bio tik iznad najljepše pješčane plaže barskog zaliva, gdje se danas nalazi centar Bara – Topolica.

Gavro Vuković u svojim memoarima piše da je Knjaz Nikola tokom tromjesečne opsade barske tvrđave često pogledivao ka palate Selim Bega na pjeni od mora, diveći joj se kako sija.

Vuković piše da je “u tim momentima posmatranja” Selim-begove palate na Topolici iz Beča stigla depeša da je Srbija ponovo stupila u rat protiv Turske te da se knjaz “prepao” da “Srbijanci ne pošalju jedno odjeljenje vojske preko Sandžaka” i zauzmu Bijelo Polje i Berane.

“Pošto je crnogorska vojska obsadila “barsku tvrđavu”, knjaz Nikola ologorio je na turskoj karauli Ribnjiku, odakle je posmatrao čarobnu panoramu barsku. Odatle je ugledao Selim-begov kijosk da se bijeli na morskoj obali, kao galeb. Izdaleka, Kijosk izgledaše malen, samo što bijaše na prelijepom mjestu”, piše Vuković u svojim memoarima.

Na ovu vijest, Knjaz Nikola reagovao je munjevito pozvavši u pomoć u to doba jednog od najboljih i najumnijih crnogorskih vojskovođa, čuvenog vojvodu Miljana Vukovog Vešovića.

“Stoga pozva vojvodu Miljana da s iste stope hita u Vasojeviće, da stupi u odnošaje sa komandantom srpskih trupa i da mu spriječi prelazak preko rijeke Lješnice, put Berana. Prije kretanja, pozva ga da mu dadne hitne instrukcije, pada bi ga obodrio da brani svoje inspiacije, u prisustvu mnogo glavara reče: “Vidiš li, vojvoda, onu bijelu kulu kod mora, darivam ti ju, da u njoj odmaraš tvoje zaslužne kosti kad ostariš”. Vojvoda Miljan hitno pođe u Vasojeviće, bez da je izbliza vidio taj Knjažev dar. Koliko su god crnogorski glavari zavidljivi jedan prema drugome, ipak su oduševljeno priznali da je vojvoda Miljan zaslužio, jer je smatran za prvog meću prvijema”, napisao je Vuković.

Vojvoda Miljan, međutim, nije imao priliku da odmori junačke kosti pred kraj života u palate turskog bega smještenoj u rajskom ambijentu Barskog zaliva. Prema riječima ministra spoljnjih djela i prvog crnogorskog pravnika, Gavra Vukovića, knjaz se ubrzo nakon što je poklonio palate vasojevićkom vojvodi, predomislio.

“Knjaz, čim se opustio kod svog odavno željenog mora, najprije ušao je u Selim-begov kijosk. Veličina i ljepota kijoska frapirala ga je. Taj kijosk, tak lijep, a još sa gledišta istorijskog, od hercega Šćepana, Knjaz je zamislio da bi dostojan bio za njegovo obitovanje. Stoga se odmah pokajao što ga je onako demonstrativno darovao vojvodi Miljanu. Pošto je proveo nekoliko noći u njem, još bolje mu se dopao”, napisao je Vuković.

Po njegovom sjećanju Knjaz Nikola je “nemogav trgnuti svoju knjaževsku riječ da uzme kijosk za sebe” pozvao svojeg “u svemu povjerenika” vojvodu popa Iliju Plamenca i naredio mu da “pošto mrkne dade unijeti bačvu praha, pa da lagumiše kijosk”.

Vuković u svojim memoarima piše da je vojvoda pop Plamenac rado izvršio Knjaževu naredbu te da se u noći 28. novembra 1977. godine osjetio jak potres. Ujutro se, piše Vuković, “na opšte iznenađenje vidio kijosk do temelja srušen”.

“I zaista, na cijeloj barskoj obali Knjaz nije mogao naći ljepšega mjesta od razvaline Selim-begovog kijoska, da u dar dadne Karađorđevićima za podizanje nove vile”, piše Vuković u svojim memoarima, u odjeljku “Karađorđevići u Crnoj Gori”.

Priču o palati Vuković završava opaskom da se Knjaz nije osvrtao da li vojvoda Miljan ”ima kakvo pravo na razvalinama kijoska”.

Plac na kojem je počivala palata poslednjeg turskog gospodara Bara, knjaz Nikola će kao svadbeni poklon pokloniti kasnije svojoj ćerki Zorki i zetu Petru Karađorđeviću. Kako budući srpski kralj u to vrijeme nije mogao da se skrasi u rodnoj Topoli zbog sukoba sa tada vladajućom srpskom dinastijom Obrenovića, on će svoj bračni život sa ćerkom crnogorskog monarha započeti na Cetinju.

Ubrzo nakon što je dobio na poklon plac u Baru na njemu će sagraditi vilu za stanovanje koja je nazvana Topolica, po rodnom mjestu Karađorđevića – Topoli.

Po vili Topolica, kasnije ljetnjem dvorcu Kralja Nikole, i danas se zove dio barskog zaliva uz obalu na kojem se danas nalazi centar grada.

Vila Topolica bila je u to vrijeme jedina građevina u ovom dijelu barskog zaliva. Bračni par Karađorđević , međutim, nije dugo boravio u svojoj palati jer je nakon svađe sa knjazom Nikolom, koji je nakon naprasno prestao da podržava njegove dinastičke pretenzije u Srbiji nakon abdikacije Milana Obrenovića u Beogradu, Petar odselio u Švajcarsku a vilu Topolica prodao crnogorskom knjazu za 100.000 franaka.

Vila Topolica se prvobitno sastojala od prizemlja, sprata i malog podruma. Nakon što ju je otkupio od svog zeta, Knjaz Nikola je dao da se na palati dogradi mansandra a kasnije i nova zidana ograda u kojoj se i danas nalazi jedan od naljepših parkova u Crnoj Gori.

Palata je nakon toga dobila još raskošniju formu a u skladu sa novom funkcijom, ljetnjeg dvora, krajem 19. vijeka u neposrednoj blizini sagrađena su dva nova objekta – dvorska kapela i tzv “mali dvorac”. Nakon krunisanja Nikole I Petrovića u kralja Crne Gore 1910. godine uz palate je dograđena balska dvorana koja je zdanju dala izgled pravog dvorca.

Vilu Topolica ili Ljetnji dvorac Kralja Nikole je projektovao hrvatski arhitekta Josip Slade koji je na poziv crnogorskog vladara pune dvije decenije projektovao niz važnih zdanja među kojima su i Zetski dom i zgrada austrougarskog veleposlanstva na Cetinju, odnosno Dvorac knjaza Nikole u Nikšiću. Podignuta je u duhu rezidencijalnih objekata tog vremena, sa arhitektonskim elementima stilova neorenesanse i neoklasicizma.

Palata je odlukom Podgoričke skupštine iz 1918. godine konfiskovana od Kralja Nikole, nakon čega je dvorski kompleks utonuo u zapuštenost a 1927. godine namještaj iz Dvora je predat na korišćenje i čuvanje Arhibiskupiji barskoj.

Nakon Drugog svjetskog rata, Dvorac i okolni objekti korišćeni su kao stambeni prostori, a jednom periodu u njemu je bila smještena i gradska biblioteka i radnički univerzitet. Zbog zauzetosti drugih prostorija, barski Zavičajni muzej formiran 1959. godine dugo je funkcionisao samo u jednoj kancelariji na prvom spratu. Iseljavanje stanara i pratećih institucija trajalo je, praktično, do 1977. godine, kada je muzej izradio stalnu postavku.

Dvije godine kasnije palata će biti oštećena u katastrofalnom zeljotresu, nakon čega će biti renovirana do 1984. kada će i Dvorac i okolni objekti i park zasijati starim sjajem, ali u novom koloritu. Fasade palate prekrečene su u crvenu boju, a tek 2007. biće im vraćena oker nijansa po kojoj je Dvorac bio prepoznatljiv u godinama svog najvećeg istorijskog sjaja.

Dvorac 1

Dvorac 2

Dvorac 3

Dvorac 4

Dvorac 5

Dvorac 6

Dvorac 7

Dvorac 8

Dvorac 9

Dvorac 10

Dvorac 11